Zwiększenie i obniżenie należnego zachowku

Stosownie do treści art. 991 kodeksu cywilnego uprawnionemu do zachowku (co to jest zachowek) – jeżeli jest on trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni należy się zachowek w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach w wysokości połowy wartości tego udziału. Najczęściej w praktyce pojawia się zachowek po rodzicach ale też popularny na salach sądowych wydaje się być zachowek od darowizny.

Zachowek po rodzicach

Przyjmując, że najczęściej statystycznie pojawia się zagadnienie jakim jest zachowek po rodzicach wyjaśnię jak prawidłowo go wyliczyć i tak konieczne jest na początek ustalenie czystej wartości spadku. Należy zatem najpierw ustalić wartość stanu czynnego spadku przez zestawienie i wycenę wszystkich aktywów należących do spadku, następnie zaś – od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku – odjąć wartość stanu biernego czyli pasywów spadku. Trzeba przy tej okazji pamiętać, że zachowek winien zostać ustalony na podstawie cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (tak np. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84 oraz uchwale z dnia 17 maja 1985 r., III CZP 69/84) zaś sam stan spadku ustala się na dzień otwarcia spadku czyli śmierci spadkodawcy.
Dalej aby uzyskać prawidłową kwotę zachowku substrat zachowku (czystą wartość spadku powiększoną o darowizny i zapisy windykacyjne) należy przemnożyć przez udział spadkowy uprawnionego do zachowku jaki by mu przypadał w razie dziedziczenia ustawowego oraz wyżej podany ułamek 2/3 lub ½ . Określając wysokość udziału w spadku trzeba mieć jednak na uwadze, że zgodnie z obowiązującym prawem nie należy uwzględniać spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia i ich zstępnych, a także tych, których spadkodawca wydziedziczył, natomiast uwzględnić spadkobierców uznanych za niezgodnych i tych, którzy spadek odrzucili. Przykładowo gdy spadkodawca miał 4 dzieci powołanych do dziedziczenia z ustawy z czego jedno z dzieci spadek odrzuciło, a 2 zostało wydziedziczonych przy ustaleniu udziału spadkowego przyjąć trzeba, że udziały spadkowe uprawnionych wynosiły po 1/3. Efekt przemnożenia da nam substrat zachowku.
Nie zawsze sytuacja jest jednak tak oczywista jak wyżej opisana, możemy mieć bowiem do czynienia z różnorakimi sytuacjami, w wyniku których może dojść do zwiększenia lub zmniejszenia wartości należnego uprawnionemu zachowku.

Poniżej omówione zostaną przykładowe zdarzenia w wyniku, których wysokość zachowku może ulec zmianie bądź też uprawniony może w ogóle nie otrzymać zachowku.

Co wpływa na zwiększenie należnego zachowku:
I. Darowizny dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.), stąd często pojawia się pojęcie “zachowek od darowizny” z tym, że nie dolicza się m.in. drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
II. Zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę w testamencie,
III. Inne bezpłatne przysporzenia dokonane przez spadkodawcę nawet wówczas gdy nie została zawarta klasyczna umowa darowizny (nie jest to pogląd jednolity bo np. przyjmuje się, że wartość gospodarstwa rolnego przekazanego nieodpłatnie następcy nie powinna być doliczona do spadku),
IV. Kwoty przekazane małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu na polecenie pisemne spadkodawcy, wypłacone tym osobom po jego śmierci (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci),
V. Ekspektatywa nabycia własności np. w drodze zasiedzenia jaka istniała w dacie otwarcia spadku i jeżeli spadkobierca nabył następnie prawo własności,
VI. Równowartość spłaty, której zrzekł się spadkodawca z tytułu np. zniesienia współwłasności,
VII. Rozszerzenie wspólności majątkowej na przedmioty objęte majątkiem osobistym spadkodawcy.

Co wpływa na zmniejszenie zachowku:
I. Długi spadkowe i to zarówno te, które ciążyły na spadkodawcy w trakcie jego życia ale i te, które powstały w chwili jego śmierci a nawet później jak chociażby koszty pogrzebu,
II. Darowizna lub zapis windykacyjny dokonany na rzecz uprawnionego do zachowku lub jego rodziców,
III. Ponad przeciętne koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego poniesione przez spadkodawcę,
IV. W szczególnie uzasadnionych przypadkach zachowek może zostać pomniejszony przez sąd jeżeli zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.) za tym przemawiają.

Co pozostaje bez wpływu na wysokość zachowku:
I. Umowa dożywocia zawarta ze spadkodawcą,
II. Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego nieodpłatnie następcy przez spadkodawcę,
III. Darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ustawowymi wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy,
IV. W przypadku małżonka – darowizny dokonane przez spadkodawcę gdy nie był on w związku małżeńskim a w przypadku zachowku dla dzieci – darowizny dokonane gdy spadkodawca nie miał dzieci chyba, że darowizny dokonano w okresie od 300 dni przed ich urodzeniem,
V. Odprawa pośmiertna wypłacona przez pracodawcę i świadczenia z ubezpieczenia społecznego wypłacone w związku ze śmiercią spadkodawcy,
VI. Służebność mieszkania małżonka i pełnoletnich dzieci spadkodawcy.

Kiedy uprawiony nie może żądać zapłaty zachowku:
I. Jeżeli został przez spadkobiercę wydziedziczony. Wydziedziczenie obligatoryjnie musi nastąpić w drodze testamentu, przy czym może to być tak testament, w którym spadkodawca powołuje określoną osobę/osoby do dziedziczenia, jak również testament negatywny czyli taki, w którym spadkodawca dokonuje jedynie wydziedziczenia danej osoby. W myśl art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku wyłącznie w przypadkach gdy:
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Dopuszczalny jest także zbieg powyższych podstaw wydziedziczenia.
II. Jeżeli roszczenie o zachowek uległo przedawnieniu. Roszczenie o zachowek jak każde roszczenie majątkowe ulega bowiem przedawnieniu w terminie 5 lat od daty ogłoszenia testamentu. Termin ten jest krótszy gdy roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny i wynosi wówczas 5 lat ale liczonych od daty otwarcia spadku.
III. Jeżeli uprawniony zrzekł się prawa do zachowku. Nie bez sprzeczności wykształciło się też w nauce prawa stanowisko, że prawa do zachowku można się zrzec na podstawie umowy zawartej przez spadkodawcę z uprawnionym do zachowku. Skoro bowiem można zrzec się prawo do dziedziczenia, a maiori ad minus można zrzec się również tylko prawa do zachowku. Umowa taka będzie wymagała zachowania formy aktu notarialnego (por. art. 1050 k.c.)
IV. Jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał już zachowek np. w postaci darowizny dokonanej przez spadkodawcę bądź w postaci zapisu.