Polskie prawo przewiduje dziedziczenie zachowku. Zagadnieniu temu został co do zasady poświęcony tylko jeden przepis w Kodeksie cywilnym ale pomimo tego nie dla wszystkich jest jasne czy, kto i kiedy może odziedziczyć zachowek. Dlatego też postanowiłabym przybliżyć tę tematykę w poniższym wpisie.
Dziedziczenie testamentowe a zachowek
Konieczne wydaje się na początek przypomnienie w jakich sytuacjach w ogóle powstaje roszczenie o zapłatę zachowku. Prawo daje uprawnienie do żądania zachowku trzem kategoriom osób tj. zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki, w tym także dzieci przysposobione), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku i to czym on dokładnie jest omówiłam w innym wpisie na blogu więc zachęcam Państwa do jego przeczytania celem poznania szczegółów. W tym miejscu skupię się jedynie na haśle „Dziedziczenie testamentowe a zachowek” bo najczęściej z roszczeniem o zachowek będziemy mieć do czynienia wówczas gdy spadkodawca sporządza testament i nas w nim omija. Roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym, możemy go dochodzić przed sądem przy czym może go dochodzić tak uprawniony do zachowku czyli na przykład dziecko, jak i wnuk. W tym drugim przypadku będzie tak najczęściej jeżeli dziecko spadkodawcy już nie żyje i nastąpiło właśnie dziedziczenie zachowku.
Zachowek a dziedziczenie ustawowe
Rzadziej ale może mieć również miejsce dziedziczenie roszczenia o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym. Wynika to z faktu, że samo roszczenie o zachowek aktualizuje się po prostu rzadziej jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu. Tym niemniej jednak zgodnie z normą art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego spadkobierca ustawowy może realizować roszczenie o zachowek względem pozostałych spadkobierców ustawowych, a subsydiarnie także względem obdarowanych, jeśli przykładowo wskutek poczynionych przez spadkodawcę darowizn majątek spadkowy, który przypadł spadkobiercom ustawowym, jest bardzo mały. Jeżeli spadkobierca ustawowy nie uzyska korzyści ze spadku to powstaje po jego stronie roszczenie o zapłatę zachowku. Tak więc krąg osób uprawnionych do zachowku jest dość duży. W tych realiach zatem może Państwa zainteresować także wspomniane zagadnienie „zachowek a dziedziczenie ustawowe”.
Dziedziczenie zachowku
A teraz czas na konkrety czyli wyjaśnienie kiedy ma miejsce dziedziczenie zachowku. Art. 1002 Kodeksu cywilnego stanowi, że roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. W nauce prawa mówi się tutaj o zasadzie ograniczonej dziedziczności roszczenia o zachowek (tak T. Sokołowski, w: M. Gutowski, Komentarz KC, t. 2, 2016, art. 1002). Jest tak dlatego, że co prawda roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, ale tylko wówczas, gdy sam spadkobierca osoby uprawnionej do zachowku należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. W takiej sytuacji roszczenie o wypłatę zachowku wchodzi do spadku po uprawnionym i podlega dziedziczeniu przez spadkobierców osoby uprawnionej. Potwierdza to także uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2023 r. wydana w sprawie III CZP 125/22. Wytłumaczę to na przykładzie, przypuśćmy, że umiera dziadek, który ma syna, a ten syn ma córkę. Syn jest uprawniony do zachowku, ale zanim go zaspokoi sam umiera pozostawiając jak jedynego spadkobiercę swoją córkę. W tej sytuacji realizuje się właśnie dziedziczenie roszczenia o zachowek. Ale wyobraźmy sobie inną sytuację – taką, w której wspomniany w przykładzie syn umiera nie mając żadnych dzieci ale pozostając w związku małżeńskim. Co do zasady małżonek jest jego spadkobiercą, dziedziczy po swoim mężu, ale nie jest uprawnionym do zachowku po swoim teściu, a zatem roszczenia o zachowek nie odziedziczy. Ograniczenie to dotyczy zarówno spadkobierców ustawowych, jak i testamentowych.
Omawiając kwestię dziedziczenie a zachowek nie można pominąć jeszcze jednej rzeczy, a mianowicie tego czy w wyniku dziedziczenia może ulec zmianie wysokość zachowku z ½ na 2/3 albo odwrotnie z 2/3 na 1/2 ? Odpowiedź na to pytanie jest negatywna, sytuacja osobista następcy prawnego nie będzie decydować o wysokości należnego zachowku. Wynika to z faktu, że dziedziczony zachowek przysługiwał zmarłemu poprzednikowi prawnemu w określonej wysokości. Innymi słowy, art. 1002 Kodeksu nie przewiduje dziedziczenia samego prawa do zachowku, chodzi w tym przepisie o dziedziczenie obowiązku zapłaty zachowku, konkretnego roszczenia, które wcześniej już zostało ukształtowane.
Rodzi się na pewno wielu z Państwa pytanie czy można uniknąć zapłaty zachowku w takiej sytuacji. Nie jest to łatwe ale przyjmuje się, iż dochodzenie zapłaty zachowku przez osoby, które nabyły wierzytelność i nie należą do kategorii osób bliskich spadkodawcy, można oceniać przez pryzmat art. 5 Kodeksu co daje pewne szanse na jego uniknięcie. Poza tym ostatnia nowelizacja przepisów wprowadziła możliwość żądania odroczenia terminu płatności zachowku, rozłożenia go na raty – maksymalnie do lat 10, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku więc można sięgnąć także i do tej regulacji.
Mam nadzieję, że po lekturze tego wpisu wszyscy Państwo będziecie w stanie z łatwością odpowiedzieć na pytanie czy zachowek jest dziedziczny i na jakich warunkach.
