Rozdzielność majątkowa małżonków – sposoby jej powstania

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa. Aby zmienić ten ustrój majątkowy konieczne jest albo zawarcie stosownej umowy zwanej potocznie intercyzą albo zaistnienie określonych zdarzeń, przewidzianych przepisami prawa.
Poniżej omówione zostaną przypadki, w których powstaje rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami.

Umowna rozdzielność majątkowa
Ustrój rozdzielności majątkowej może zostać ustanowiony przez samych małżonków w drodze zawarcia przez nich umowy majątkowej małżeńskiej. Stosownie do zapisów art. 47 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego umowa taka musi zostać obligatoryjnie zawarta w formie aktu notarialnego. Forma ta jest zastrzeżona pod rygorem nieważności, jej niezachowanie skutkuje nieważnością intercyzy. Zgodnie z treścią § 8 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej owa maksymalna stawka za sporządzenie intercyzy wynosi 400 zł.
Wolą ustawodawcy umowa ta może być zawarta zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w czasie jego trwania, przy czym w przypadku jej zawarcia już w trakcie małżeństwa nie powoduje ona skutku wstecznego. Oznacza to, że nabyty dotychczas przez oboje małżonków nadal stanowi ich współwłasność i aby skutek ten ustał należy dokonać w tym zakresie zniesienia współwłasności.
Intercyzę można zawierać kilkakrotnie, można ją zmieniać, można ją także rozwiązać ale nie można wypowiedzieć w drodze jednostronnego oświadczenia woli. M.in. w tym właśnie przejawia się szczególny charakter umowy małżeńskiej majątkowej.
Trzeba jednak pamiętać, że umowa ta nie może w sposób ważny regulować odmienne od uregulowań ustawowych zasad odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków. Ponadto jak wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyroku z dnia 9 grudnia 2010 r., wydanym w sprawie I ACa 565/10, zmiana w trakcie małżeństwa ustroju majątkowego w formie zawartej przez małżonków umowy w zasadzie nie powinna nic zmieniać w zakresie praw i obowiązków małżonków, wynikających z art. 23, 27 i 28 ze zn. 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a więc np. korzystania przez obojga małżonków z lokalu należącego tylko do jednego z nich.

Rozdzielność majątkowa z mocy orzeczenia sądu
Ustawodawca zdecydował, że jest możliwe powstanie rozdzielności majątkowej również na skutek orzeczenia sądu. Można to nastąpić zarówno na wniosek małżonka, jak i wierzyciela małżonka, o czym pisałam szczegółowo tutaj:
https://katarzynasiwiec.pl/ustanowienie-rozdzielnosci-majatkowej-malzonkow-na-zadanie-wierzyciela/.
Przesłanką ustanowienia rozdzielności majątkowej jest zaistnienie tzw. ważnych powodów, które w ustawie nie są zdefiniowane. W orzecznictwie przyjmuje się, że takimi powodami pozostają na przykład długotrwała faktyczna separacja, trwałe zerwanie wszelkich stosunków majątkowych oraz brak możliwości podejmowania wspólnych decyzji gospodarczych, wszczęcie postępowania karnego przeciwko jednemu z małżonków. W ocenie Sądu Najwyższego za ważny powód uzasadniający zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami uważa się również wytworzenie przez jednego z nich takiej sytuacji, w której dalsze trwanie wspólności zagraża interesom drugiego małżonka i dobru rodziny, co będzie mieć miejsce zwłaszcza wówczas, gdy jeden z małżonków trwoni wspólny dorobek lub wykazuje zupełną niegospodarność (patrz wyrok z dnia 10 lutego 1997 r., sygn.akt I CKN 70/96).
W omawianym przypadku rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku sądu. Z reguły nie jest to dzień wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa, aczkolwiek dopuszcza się – w sytuacjach wyjątkowych ustanowienie rozdzielności majątkowej także z datą wsteczną. Za taką wyjątkową sytuację uznać można stan, w którym z powodu separacji niemożliwe byłoby już w dacie wytoczenia powództwa współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2008 r., sygn.akt II CSK 371/08).

Powstanie rozdzielności majątkowej z mocy prawa
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje dwa przypadki, w których rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami następuje z mocy samego prawa – ma to mianowicie miejsce w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków bądź ogłoszenia jego upadłości.
Jeżeli chodzi o ubezwłasnowolnienie to ustawa nie różnicuje ubezwłasnowolnienia częściowego i całkowitego. Rozdzielność w obu tych przypadkach powstaje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.
Co ważne, powstanie przymusowego ustroju rozdzielności majątkowej następuje nie tylko w przypadku, gdy małżonkowie w dniu ogłoszenia upadłości pozostawali w ustroju ustawowym czy w ustroju umownym polegającym na rozszerzeniu albo ograniczeniu wspólności ustawowej ale także wtedy, gdy między małżonkami istniał umowny ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, a nawet ustrój rozdzielności majątkowej. W tej ostatniej sytuacji wprowadzony umową ustrój rozdzielności majątkowej nie może już zostać przez małżonków zmieniony i staje się ustrojem obligatoryjnym.
Z chwilą ogłoszenia upadłości majątek wspólny wchodzi w skład masy upadłości i nie jest już dopuszczalny jego podział. Współmałżonek osoby, wobec której ogłoszono upadłość może zgłosić do masy upadłości wierzytelność z tytułu udziału w majątku w wspólnym.

Orzeczenie separacji
Na koniec wskazać należy na jeszcze jedną sytuację, w której pomiędzy małżonkami powstaje ustrój rozdzielności majątkowej. Przypadkiem tym jest orzeczenie separacji. Rozdzielność majątkowa powstaje wówczas w dacie uprawomocnienia się orzeczenia. Co więcej, orzeczenie separacji prowadzi do wygaśnięcia wiążącej wcześniej małżonków małżeńskiej umowy majątkowej. Jeżeli zaś małżonkowie pozostają w ustroju rozdzielności majątkowej, orzeczenie separacji prowadzi do zastąpienia ustroju umownego przez ustrój przymusowy.

Rozdzielność majątkowa może powstać w drodze umowy zainteresowanych małżonków, z mocy prawa oraz wskutek orzeczenia sądu. Orzeczenie to może dotyczyć tak bezpośrednio ustroju majątkowego małżonków, jak i stanu zdrowia czy finansów wyłącznie jednego z nich.
Skutki istnienia rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami zostaną omówione w innym wpisie.