Zachowek – co to jest, komu przysługuje i jak go obliczyć

Aktualizacja wpisu 18.07.2024

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego i najogólniej mówiąc ma za zadanie zabezpieczyć sytuację majątkową określonych członków najbliższej rodziny spadkodawcy w przypadku, w którym ten ostatni sam należycie by o to nie zadbał, a więc albo ustanowił w testamencie spadkobiercą inną osobą albo rozdysponował majątkiem poprzez dokonane darowizny jeszcze za życia. Zachowek przysługuje zarówno przy dziedziczeniu ustawowym jak i testamentowym. Przepisy o zachowku zawarte są w Kodeksie cywilnym.

Czym jest zachowek

Wyjaśnienia należy rozpocząć od tego co to jest zachowek. Otóż, zachowek to ułamek wartości tego, co uprawniony do zachowku otrzymałby, gdyby dziedziczenie po zmarłym następowało na podstawie ustawy.

Inaczej na pytanie co to jest zachowek można odpowiedzieć, iż jest to uprawnienie wskazanych w ustawie osób do partycypacji w części  wartości mienia bliskiej im osoby zmarłej. W orzecznictwie zdefiniowano, że roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym, pozbawionym pierwiastka osobowego, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 stycznia 2014 r., sygn.akt V ACa 742/13). Zachowek najczęściej ma postać pieniężną, jest to wierzytelność osoby uprawnionej do zachowku, tj. roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej.

Wierzytelności tej nie można dochodzić jeżeli spadkodawca jeszcze żyje. Ponadto roszczenie o zachowek powstaje wówczas gdy spadkobierca nie otrzymał należnej mu kwoty w innej postaci, najczęściej w postaci darowizny. Spadkodawcy mogą bowiem zapewnić uprawnionym należny im zachowek albo powołując ich do spadku, albo ustanowić na ich rzecz zapis albo właśnie dokonać darowizny. Nadmienić należy, że zawarcie umowy, której przedmiotem byłby zachowek po osobie żyjącej nie jest możliwe, takie rozwiązanie należałoby uznać za nieważne w świetle przepisu art. 1047 i nast. Kodeksu cywilnego.

Kto ma prawo do zachowku?

To, kto ma prawo do zachowku wynika wprost z treści art. 991 § 1 kodeksu cywilnego. Przepis ten wymienia jako uprawnionych zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonka oraz rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Ponadto prawo do zachowku przysługuje przysposobionemu i jego zstępnym, których prawo spadkowe traktuje na równi ze zstępnymi spadkodawcy (tak M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 2, 2018).

Zachowek nie przysługuje z kolei uprawnionemu, który został wydziedziczony, spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia, spadkobiercy, który odrzucił oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia. Zachowek nie przysługuje także rodzeństwu, jego zstępnym oraz dziadkom spadkodawcy. Jedynie na marginesie wspomnę, iż bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona z dziedziczenia ustawowego, może jednak domagać się należnego jej zachowku, powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2020 r., sygn.akt II CSK 574/19). Tutaj bardziej szczegółowo można przeczytać o tym komu przysługuje zachowek.

Wysokość zachowku

Znając już krąg osób uprawnionych do zachowku można postawić kolejne pytanie ile wynosi zachowek (ułamek). W myśl powołanego już wyżej przepisu, możliwe są dwie wartości, a precyzyjniej spadkobierca może mieć prawo do zachowku w wysokości wartości stanowiącej ½ udziału spadkowego bądź 2/3 udziału spadkowego. Ustawa przewiduje dwa kryteria w oparciu, o które ustalamy ile wynosi zachowek w danym przypadku, są to:
– cechy osobiste uprawnionego do zachowku, tj. jego trwała niezdolność do pracy albo małoletniość,
– wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowym.
Wyższy zachowek przysługuje małoletniemu i trwale niezdolnemu do pracy. Małoletnim jest osoba, która w dniu otwarcia spadku nie ukończyła 18 lat bądź nie uzyskała statusu pełnoletniej poprzez zawarcie małżeństwa.
Przy ustalaniu przesłanki małoletniości lub trwałej niezdolności do pracy należy brać pod uwagę stan istniejący w chwili otwarcia spadku.

Aby ustalić wysokość zachowku należy także ustalić wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowym. W tym momencie uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Ostatnią wartością, która jest niezbędna aby obliczyć zachowek jest po prostu wartość spadku.
Aby zaś otrzymać konkretną wysokość zachowku trzeba obliczyć tzw. czystą wartość spadku czyli wartość aktywów spadkowych po odjęciu długów uwzględniając ceny rynkowe z daty orzekania o zachowku. Obliczenie wartości stanu czynnego spadku pozwala na ustalenie tzw. substratu zachowku. Jest to wartość, która stanowi podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek należny uprawnionemu. Przepisy prawa spadkowego nakazują uwzględniać, przy ustalaniu czystej wartości spadku, uczynione przez spadkodawcę zapisy zwykłe i polecenia. Do czystej wartości spadku dolicza się następnie wartość zapisów windykacyjnych oraz darowizny uczynionej przez spadkodawcę. O tym jak należy rozumieć darowiznę w kontekście prawa do zachowku, co się pod pojęciem darowizny dokładnie kryje, przeczytacie Państwo we wpisie – darowizna a zachowek.

Trzeba też pamiętać, że jeżeli spadkodawca uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, na należny uprawnionemu zachowek zaliczeniu podlega tylko wartość połowy przedmiotu darowizny (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2003 r., sygn.akt IV CK 158/02). Darowizna może mieć postać pieniężną lub niepieniężną.

O tym co wpływa na zwiększenie i obniżenie zachowku możecie Państwo przeczytać we wpisie –zwiększenie i obniżenie zachowku.

Niejednokrotnie aby prawidłowo ustalić wartość zachowku konieczne będzie posłużenie się wiedzą specjalistyczną czyli bazowanie na opinii biegłych. Będzie tak na przykład wówczas gdy spadkodawca rozdysponuje nieruchomości w drodze darowizn za życia i te darowizny będziemy doliczać do zachowku. W takiej sytuacji ponieważ strony zobowiązana i uprawniona do zachowku, z oczywistych względów różnią się w wycenie wartości tych nieruchomości, koniecznie jest powołanie biegłego ds. szacowania nieruchomości, który ustali rzeczywistą wartość. Nie zawsze konieczne będzie odwoływanie się do opinii biegłych bo czasem w skład spadku mogą wchodzić np. tylko środki pieniężne. W praktyce takie sytuacje jednak nie zdarzają się często. Warto tutaj dodać, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen obowiązujących w dacie orzekania o zachowku.

Jak zatem ten zachowek obliczyć? Pozwolicie Państwo, że posłużę się przykładem:

W skład spadku wchodzi mieszkanie, którego wartość biegły wycenił na 400.000 zł. Do tego spadkodawca miał zgromadzone na koncie bankowym 200.000 zł. Pozostawił po sobie dwójkę dzieci. Nie dokonał za życia żadnych darowizn na rzecz dzieci i osób trzecich. Udziały w spadku wynosiłyby zatem po ½ ale spadkodawca pozostawił testament i ustanowił spadkobiercą tylko jedno dziecko. Jego zachowek wynosi zatem 1/4, w związku z czym mógłby żądać od spadkobiercy zapłaty kwoty 150.000 zł.

Warunki otrzymania zachowku

Aby otrzymać zachowek trzeba przede wszystkim być w grupie osób uprawnionych do jego otrzymania. Prawo do zachowku co do zasady przysługuje osobom, które wyżej wymieniłam takim jak zstępni, małżonek o rodzice. Warto jednak wiedzieć, że zachowek jest dziedziczny, ale mowa tutaj tylko o kwestii dziedziczenia skonkretyzowanego już w określonej wysokości roszczenia z tego tytułu. Należny zachowek wchodzi do spadku po spadkodawcy. Roszczenie z tytułu zachowku może dziedziczyć tylko ten spadkobierca uprawnionego do zachowku, który należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 30 września 2013 r., sygn.akt VI ACa 29/13 wyjaśnił, iż skutkiem przejścia ww. roszczenia o zachowek po pierwszym spadkodawcy jest zwiększenie substratu zachowku należnego spadkobiercy po osobie uprawnionej (tj. drugim spadkodawcy).

Drugim koniecznym warunkiem jest wezwanie do zapłaty zachowku spadkobiercę lub obdarowanego. Termin spełnienia świadczenia z tytułu zachowku nie jest oznaczony w przepisie, ani nie wynika z właściwości zobowiązania, dlatego osoba zobowiązana winna spełnić je niezwłocznie po wezwaniu do wykonania, stosowanie do brzmienia art. 455 kodeksu cywilnego. W ślad za orzecznictwem Sądu Najwyższego (tak np. wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2009 roku, III CSK 298/08; wyrok SN z dnia 17 września 2010 roku, II CSK 178/10) przyjmuje się, że tym samym odsetki za opóźnienie należą się od daty wezwania zobowiązanego do zapłaty. Jeżeli brak jest wezwania przedprocesowego jest nim dopiero doręczony pozwanemu pozew o zapłatę.

Wymogi formalne

Zachowek jako roszczenie pieniężne ulega przedawnieniu. Stosownie do treści art. 1007 kodeksu cywilnego następuje to z upływem lat 5 od ogłoszenia testamentu bądź od daty otwarcia spadku, jeżeli mowa jest o uzupełnieniu zachowku. Zgłoszenie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez uprawnionego do zachowku zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek. Przyjmuje się bowiem, że wniosek o stwierdzenie nieważności testamentu zgłoszony w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez spadkobiercę pominiętego
w testamencie, który na gruncie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. jest czynnością zmierzającą bezpośrednio do ustalenia, że pomiędzy powołującym się na nieważność testamentu a osobą ustanowioną spadkobiercą nie istnieje stosunek prawny uzasadniający wypłatę zachowku. Ponadto, w myśl stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z 11.2.2015 r., sygn.akt I CSK 753/13 złożenie przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy przerywa bieg terminu przedawnienia jego roszczenia o zachowek należny od spadkobiercy.

Zachowek a dziedziczenie ustawowe i testamentowe

Często kojarzymy zachowek z pozostawionym przez spadkodawcę testamentem ale czy słusznie? Nie do końca albowiem zachowek przysługuje zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i testamentowym.  Spadkobierca ustawowy może realizować roszczenie o zachowek względem pozostałych spadkobierców ustawowych. W przypadku dziedziczenia testamentowego roszczenia o zapłatę zachowku kierowane są do spadkobiercy testamentowego. Wartość zachowku i reguły jego ustalenia są takie same zarówno wówczas gdy mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym, jak i testamentowym. Różne będą natomiast terminy przedawnienia roszczeń. Jak bowiem wspomniałam już wcześniej 5 lat będziemy liczyć albo od ogłoszenia testamentu albo od daty otwarcia spadku – w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Różnice między dziedziczeniem ustawowym a testamentowym

Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wtedy gdy spadkodawca nie pozostawi testamentu. Wówczas niejako za niego ustawodawca postanowił kto i w jakiej kolejności, a także w jakich częściach będzie spadek dziedziczył. Jeżeli spadkodawca chce jednak te reguły zmienić może to zrobić zostawiając testament i wówczas następuje dziedziczenie testamentowe, zgodne z wolą spadkodawcy.

Wpływ testamentu na prawo do zachowku

Testament może mieć wpływ na prawo do zachowku a to dlatego, że można wydziedziczyć czyli pozbawiać uprawnionego do zachowku właśnie w testamencie. Z innego wpisu na moim blogu dowiecie się Państwo szczegółów w jakich okolicznościach i w jaki sposób można wydziedziczyć uprawnionego do zachowku. W tym miejscu podkreślę szczególnie fakt, że testament w zasadzie może się ograniczać tylko do wydziedziczenia. Pozbawienie praw do zachowku może być jedynym postanowieniem w testamencie.

Wykonanie zobowiązań wynikających z zachowku

Zobowiązany do wypłaty zachowku najczęściej dokonuje zapłaty żądanej przez uprawnionego kwoty ale nie zawsze też tak musi być. Możliwe jest bowiem umówienie się przez strony, że zaspokojenie roszczeń z tytułu zachowku nastąpi poprzez na przykład przeniesienie własności ruchomości czy też nieruchomości. Oczywiście do tego potrzebne jest porozumienie bo jeżeli uprawniony się nie zgodzi na takie rozwiązanie nie jest możliwe przymuszenie go do tego. Ale muszę przy tej okazji wspomnieć jeszcze o dwóch kwestiach, a mianowicie możliwości oddalenie roszczenia o zachowek na podstawie art. 5 k.c. w wyjątkowych wypadkach. Taka możliwość istniała i czasem sądu uznawały to za w pełni uzasadnione. Tytułem przykłady Sąd Apelacyjny w Lublinie w sprawie I ACa 848/14 uznał, że agresywne zachowania dorosłego syna wobec samotnej matki, wymagającej opieki ze względu na wiek i stan zdrowia, są zachowaniami niegodnymi, naruszającymi podstawowe zasady moralności, zaś jego wystąpienie z roszczeniem o zachowek stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 k.c.

Sposoby zaspokojenia roszczeń zachowkowych

Bardzo ważne zmiany w tym zakresie wprowadziły przepisy z 22 maja 2023 r. umożliwiające zrzeczenie się zachowku, rozłożenie na raty, odroczenie terminu płatności, obniżenie wysokości zachowku. Zgodnie z dodanym art. 997 ze zn. 1 § 1 kodeksu cywilnego obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. To bardzo ważna zmiana, korzystna dla zobowiązanych do zachowku, nie każdy bowiem ma taką sytuację materialną, w której może sobie pozwolić na zapłatę wysokiej sumy pieniężnej.

Rozłożenie zachowku następuje na okres do 5 lat ale ustawodawca przewidział też możliwość odroczenia terminu płatności rat już wymagalnych i zmianę terminu ustalonych lat i tu termin maksymalny to lat 10. Ustawodawca nie skatalogował dokładnie przypadków, w których możliwe jest rozłożenie na raty czy obniżenie zachowku, co pozwala sądowi na ocenę indywidualnej sytuacji i takie dostosowanie rozwiązań, które w danej sytuacji będą najkorzystniejsze.

Podział majątku a zachowek

Jeżeli spadkodawca podzieli majątek za swojego życia nie wyłącza to prawa do zachowku. Trzeba mieć to na uwadze rozdysponowując zgromadzony majątek. Czasem aby uniknąć zaliczenia np. darowizn na schedę spadkową można rozważyć sprzedaż danego składnika majątku.

Ochrona praw do zachowku

Aby zapewnić uprawnionym możliwość żądania zachowku ustawodawca przewidział długi bo 5 letni termin jego przedawnienia. Ograniczył także możliwości prawne pozbawienia uprawnionego zachowku bo przyczyn wydziedziczenia jest zaledwie kilka. Oznacza to, że nawet sam spadkodawca nie może tak po prostu pozbawiać najbliższych osób części jego majątku należnego po śmierci. Pamiętajcie Państwo, że przyczyny wydziedziczenia są ściśle skatalogowane w przepisie art. 1008 k.c.

Co również ważne ochrona prawa do zachowku istnieje nawet przed wierzycielami, albowiem przyszła wierzytelność z tytułu zachowku nie może w żadnym przypadku być przedmiotem ochrony skargą paulińską (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 6 marca 2015 r., sygn.akt I ACa 869/14).

Przyczyny odmowy przyznania zachowku

Jakie są powody, dla których nie otrzymamy zachowku? Przede wszystkim wspominanie już wydziedziczenie w testamencie. Nie jest to jednak wyłączny powód. Nasz zachowek może się bowiem przedawnić jeżeli długo pozostaniemy bierni.

Procedura dochodzenia zachowku w sądzie

Po pierwsze zachowku może dochodzić uprawniony lub nabywca wierzytelności. Trzeba bowiem wiedzieć, że zachowek można przenieść na inną osobę przysługującą jej z tego tytułu wierzytelność (tak uchwała Sądu Najwyższego z 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74).

Pozew kierujemy do sądu rejonowego jeżeli wartość zachowku wynosi do 100.000 zł, powyżej tej kwoty właściwy jest sąd okręgowy. Roszczenie możemy kierować do jednego zobowiązanego lub kilku solidarnie. Pozew musimy opłacić, opłata wynosi co do zasady 5 % wartości naszego roszczenia.
Pamiętajmy aby wcześniej napisać wezwanie do zapłaty bo od tego zależy kiedy będziemy mogli naliczać odsetki.

Jeżeli zachowek będzie wiązał się z koniecznością wyceny majątku spadkodawcy pamiętajmy aby zawrzeć wniosek o powołanie biegłego.

Przykłady z życia wzięte

Poniżej przedstawię Państwu dla zobrazowania problemu niektóre przypadki z mojej praktyki sądowej, aby lepiej zrozumieć niektóre opisanej wyżej instytucje. Roszczenia o zachowek są bardzo częste na wokandach sądu więc różnych sytuacji jest naprawdę wiele, nie sposób omówić wszystkich. W jednej ze spraw, które prowadziłam spór stron skoncentrował się wokół tego według jak obliczyć wartość spadku na potrzeby obliczenia zachowku. Sytuacja była bowiem taka, że na substrat zachowku składała się darowizna nieruchomości dokonana przez spadkodawcę. Nieruchomość ta była bowiem obciążona służebnością zamieszkiwania spadkodawcy i jego małżonki. Osoba dochodząca zachowku uważała, że nie ma to wpływu na wartość, osoba zobowiązana uważała, że wartość nieruchomości jest znaczenie niższa z uwagi na służebność. Sąd przyznał rację tej drugiej osobie, co jest logiczne i prawidłowe.

Studium przypadku – sprawy sądowe dotyczące zachowku

Mąż chcąc pozbawić żony prawa do zachowku wydziedziczył ją w testamencie podając jako powód kłótnie małżeńskie. Miał świadomość, że ta podstawa wydziedziczenia mogła się nie obronić przed sądem dlatego po konsultacjach zawarł umowę dożywocia nieruchomości z wybraną osobą po to aby żona nie mogła się domagać zachowku bo był to jedyny składnik majątku. Sąd rozpoznający sprawę o zachowek wytoczoną przez żonę uznał, że zamiarem spadkodawcy było pozbawienie powódki możliwości dochodzenia należnego jej zachowku, skoro spadkodawca z jednej strony zdawał sobie sprawę, że rozporządzenie na wypadek śmierci dokonane w testamencie notarialnym spowoduje, że masa spadkowa będzie zerowa, a z drugiej strony, że dokonane w nim wydziedziczenie powódki jest nieskuteczne. Uznał, że umowa dożywocia zmierzała w istocie do obejścia prawa, tj. przepisu art. 1008  k.c., poprzez pozbawienie powódki możliwości skutecznego dochodzenia zachowku po mężu, pomimo braku podstaw do jej wydziedziczenia Umowę uznał za nieważną i uwzględnił wartość nieruchomości do zachowku.

Analiza konkretnej sytuacji

Spadkodawca był ojcem nie interesującym się małoletnim dzieckiem. Powód w trakcie jego życia wszczynała postępowania o podwyższenie alimentów od ojca, nie utrzymywali zbytnio kontaktów bowiem te utrudniała macocha, druga żona ojca. Z tego powodu została wydziedziczona. Wytoczyła spadkobierczyni – macosze powództwo o zachowek. Sąd rozpoznając sprawę uznał, że skoro powódce przysługiwało prawo kierowania spraw na drogę sądową, zaś ocena zaistnienia przesłanek zasądzenia roszczenia leżała po stronie sądu – trudno by dopatrywać winy w postępowaniu powódki, jako kierowanym np. chęcią uprzykrzenia życia spadkodawcy czy też o cechach uporczywego nękania, a zatem przyczyn wydziedziczenia nie była uzasadniona i zasądził zachowek.

Na koniec należy wspomnieć, że zgodnie z ustawą o podatku od spadków i darowizn długiem spadku jest zachowek wypłacony.

Mam nadzieję, że udało mi się przybliżyć Państwu czym jest zachowek, kto może się o niego starać i w jakiej wysokości przysługuje uprawnionemu.