Krąg spadkobierców ustawowych – kto i w jakiej kolejności dziedziczy

Aktualizacja wpisu 18.07.2024

Jeżeli spadkodawca nie sporządzi testamentu bądź też sporządzony przez niego testament okaże się nieważny dojdzie do ustawowego dziedziczenia po nim. Zgodnie z ustawą Kodeks cywilny spadkobierców ustawowych można podzielić na kilka grup poczynając od małżonka oraz bliższych i dalszych krewnych aż po podmioty publicznoprawne.

Generalną zasadą jest to, że spadkobierca powołany w dalszej kolejności dochodzi do spadku wówczas gdy brak jest osoby powołanej przed nim, względnie osoba ta nie chce czy nie może dziedziczyć. Celem niniejszego wpisu będzie wyjaśnienia jakie obowiązują zasady dziedziczenia, a tym samym odpowiedź na pytanie kto dziedziczy spadek po określonym spadkobiercy.

Spadkobiercy ustawowi

Spadkobiercy ustawowi to osoby, które dziedziczą spadek po śmierci spadkodawcy z mocy przepisów ustawy, a wiec wówczas gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu albo pozostawiony testament okazał się nieważny. Ustawodawca przewidział kilka grup spadkobierców ustawowych, osób najbliższych zmarłemu. O ile spadkobiercą testamentowym może być każdy, o tyle spadkobiercą ustawowym tylko członkowie rodziny, a w ostateczności – gdy takich brak, bo i tak się może zdarzyć gmina lub Skarb Państwa. Grupy dziedziczenia omówię Państwo poniżej, w tym miejscu zasygnalizuję tylko, że ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz.U.2023.1615), obowiązująca od 15 listopada 2023 r. wprowadziła wiele zmian w zakresie dziedziczenia ustawowego. Zachęcam Państwa do uważnego przeczytania niniejszego tekstu ponieważ w Polsce do dziedziczenia ustawowego dochodzi w około 90% spraw.

Kto może być spadkobiercą ustawowym?

Zgodnie z brzmieniem art.  927 kodeksu cywilnego nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Tu istnieje pewny wyjątek dla fundacji i fundacji rodzinnej, albowiem te mogą być spadkobiercami o ile zostaną wpisane do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Wyjaśnić w tym miejscu trzeba, iż rejestrem właściwym w przypadku fundacji jest KRS, natomiast fundacja rodzinna podlega wpisowi do rejestru fundacji rodzinnych.

Bardzo ważne jest też to, iż dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

Spadkobiercą ustawowym nie będzie też osoba uznana za niegodną dziedziczenia, której spadkodawca nie przebaczył. Taki skutek może nastąpić w kilku przypadkach, a mianowicie niegodnym jest spadkobierca jeżeli:
• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
• uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
• uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Grupy spadkobierców ustawowych

Najogólniej rzecz mówiąc, polskie prawo przewiduje kilka grup spadkobierców. Według kolejności dziedziczenia poszczególne grupy obejmują następujące osoby:
– małżonka oraz dzieci i dalszych zstępnych spadkodawcy,
– małżonka oraz rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy,
– dziadków spadkodawcy i ich zstępnych,
– dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku,
– gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa.

Pierwsza grupa spadkobierców ustawowych

Zgodnie z wolą ustawodawcy wyrażoną w art. 931 Kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności, jako spadkobierca, powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy jako jego zstępni oraz jego małżonek, przy czym jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Regułę tą stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, a zatem do prawnuków spadkodawcy, jego praprawnuków itd. Warto podkreślić, że po spadkodawcy dziedziczy jedynie osoba pozostająca w związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku, a zatem małżonka wyłącza od dziedziczenia po zmarłym unieważnienie jego małżeństwa ze spadkodawcą ale także orzeczenie z nim rozwodu albo separacji. Totalnie bez znaczenia jest natomiast istniejący pomiędzy małżonkami ustrój małżeński. Identycznie będzie dziedziczył ten z małżonków, który ze zmarłym pozostawał w stroju wspólności majątkowej, jak i mający ustanowioną rozdzielność majątkową.

Może się też zdarzyć tak, że małżonek będzie jedynym spadkobiercą ustawowym po zmarłym, mianowicie stanie się tak w przypadku braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Jeżeli zaś chodzi o dzieci, a dalej wnuki czy prawnuki ustawodawca nie uzależnił dziedziczenia tej grupy osób od tego czy pochodzą z tzw. małżeńskiego albo pozamałżeńskiego łoża spadkodawcy. Nie jest też ważne czy drugi rodzic był współmałżonkiem zmarłego w chwili śmierci. Innymi słowy, tak samo dziedziczą dzieci z pierwszego małżeństwa zmarłego, jak i z drugiego czy trzeciego małżeństwa. Również dzieci ze związków pozamałżeńskich są uprawnione do dziedziczenia w pierwszej kolejności. Dzieci poczęte w chwili śmierci spadkodawcy ale jeszcze nie narodzone dziedziczą o ile urodzą się żywe.

Druga grupa spadkobierców ustawowych

Jeżeli spadkobierca nie posiadał dzieci w dalszej kolejności powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice, aczkolwiek jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy. Dziedziczenie przez rodzeństwo następuje w częściach równych, a jeżeli któreś z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych udział ten przypada jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.
Ustawa nie uzależnia powołania do spadku z ustawy rodziców spadkodawcy od pozostawania przez nich w związku małżeńskim ani nawet przysługiwania im władzy rodzicielskiej nad spadkodawcą. Oznacza to, że obowiązuje zasada dziedziczenia, zgodnie z którą dziedziczą po zmarłym dziecku także ci z rodziców, którzy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo wykonywanie jej zostało im zawieszone. W razie przysposobienia (adopcji) spadkodawcy do spadku po nim z ustawy powołany jest przysposabiający zamiast rodziców naturalnych.

Jak wyżej wspomniałam, w razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczy po nim rodzeństwo spadkodawcy. Co bardzo ważne, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 października 2011, wydanej w sprawie o sygn.akt III CZP 49/11, po spadkodawcy dziedziczy w takim wypadku zarówno jego rodzeństwo rodzone, jak i przyrodnie.

W razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy w częściach równych.

Trzecia grupa spadkobierców ustawowych

Jeżeli nie ma wszystkich wymienionych wcześniej osób bliskich spadkodawcy (zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy) do dziedziczenia dochodzą jego dziadkowie, zgodnie z brzmieniem art. 984 § 1 KC. Za dziadków spadkodawcy uważa się zarówno dziadka, jak i babcię spadkodawcy w obu liniach: ojcowskiej i macierzyńskiej.

Natomiast nie należą już do kręgu spadkobierców ustawowych spadkodawcy jego dalsi wstępni tj. pradziadkowie. Dziadkowie dziedziczą w częściach równych.

Duże zmiany w tym zakresie wprowadziła ostatnia nowelizacja ustawy. Według obowiązujących przepisów jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Tak oto do dziedziczenia dochodzi wujek czy ciotka, a w razie ich braku także jego kuzyni. Dalej przepis mówi bowiem, że jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Skutkiem wprowadzonych zmian jest ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych poprzez wykluczenie od dziedziczenia dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy. Dziedziczenie kończy się bowiem na dzieciach, a nie dalszych zstępnych jak to było wcześniej. Na koniec regulacja mówi, że w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Innymi słowy obecnie w gronie spadkobierców ustawowych IV grupy są tylko dziadkowie spadkodawcy, jego wujowie, ciotki oraz kuzynki i kuzyni, natomiast zstępni kuzynów nie dziedziczą już z ustawy.

Czwarta grupa spadkobierców ustawowych

W następnej kolejności dziedziczą pasierbowie spadkodawcy, są oni powołani do spadku z ustawy w częściach równych pomimo tego, że nie są to zstępni spadkobiercy. Pasierbem spadkodawcy jest zarówno dziecko naturalne jego małżonka, jak i przez małżonka tego przysposobione, niezależnie od rodzaju przysposobienia (tak Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki). W przypadku pasierbów ustawodawca nie przewidział już analogicznej zasady jak we wcześniej omówionych przypadkach tj., że w razie gdy pasierb nie dożyje otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni, a zatem skutek ten należy definitywnie wykluczyć. Nie dotyczy to rzecz jasna sytuacji, w której śmierć pasierba nastąpi po otwarciu spadku, gdyż wówczas przypadający mu udział podlega dziedziczeniu według reguł ogólnych.

Warto także zaakcentować okoliczność, iż zasada dziedziczenia przez pasierbów nie działa już w relacji odwrotnej, a zatem ani ojczym ani macocha nie jest spadkobiercą ustawowym swego pasierba.

Ostatnia grupa spadkobierców ustawowych

W ostatniej kolejności, w braku małżonka i jakichkolwiek krewnych spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadkobiercą ustawowym jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Nie ma przy tym znaczenia miejsce położenia majątku spadkowego. Jeżeli natomiast miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub miał on miejsce zamieszkania za granicą, spadkobiercą ustawowym w ostatniej kolejności jest Skarb Państwa. Inny spadkobierca ustawowy nie jest już w polskim porządku prawnym przewidziany. Co oczywiste w tej sytuacji ani gmina, ani Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku odziedziczonego z ustawy.

Procedura dziedziczenia ustawowego

Stwierdzenie dziedziczenia ustawowego może mieć miejsce w dwójnasób tj. w wyniku postanowienia sądu albo poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza. Obie te procedury są równoważne. Na pewno, jeżeli spadkobiercom zależy na czasie warto wybrać procedurę notarialną ponieważ notariusz sporządzi w ciągu jednego dnia poświadczenie dziedziczenia. Zarówno sąd, jak i notariusz aby móc wszcząć procedurę dziedziczenia musi posiadać dowód śmierci spadkodawcy czyli po prostu akt zgonu. Postępowanie sądowe jest niewątpliwie dłuższe ale jeżeli nie ma zgody pomiędzy spadkobiercami, to jest to jedyna możliwa droga do stwierdzenia nabycia spadku. Stąd też na wokandach sądów rejonowych jest bardzo dużo tego rodzaju postępowań.

Jak przebiega proces dziedziczenia ustawowego?

Postępowanie przed sądem zaczyna się od złożonego wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Wniosek ten może złożyć nie tylko spadkobierca ale każda osoba która ma w tym interes prawny czyli np. współwłaściciel nieruchomości z nieżyjącym spadkodawcą, jego wierzyciel, ktoś kto jest uprawniony do zachowku itd. Stwierdzenie nabycia spadku następuje dopiero po przeprowadzeniu rozprawy.

Obligatoryjnie w jej trakcie musi zostać złożone zapewnienie spadkowe pod rygorem odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań. Zapewnienie spadkowe to oświadczenie jednego ze spadkobierców. W zapewnieniu tym składający je oświadczenia co do wszystkiego, co mu jest wiadome:
• istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi;
• testamentach spadkodawcy.

Jeżeli nie można wezwać osób zainteresowanych na rozprawę konieczne jest ogłoszenie w prasie o toczącym się postępowaniu. Ogłoszenie zamieszcza się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz podaje publicznie do wiadomości w ostatnim miejscu zwykłego pobytu spadkodawcy, w sposób w tym miejscu przyjęty.

Stwierdzenie nabycia spadku następuje postanowieniem po jego uprawomocnieniu się procedura zostaje zakończona.

Dokumenty wymagane przy dziedziczeniu ustawowym

Aby sąd stwierdził dziedziczenie musi posiadać po pierwsze zgonu spadkodawcy i ten dokument musimy załączyć do wniosku. Dodatkowo powinniśmy załączyć wymagane akty stanu cywilnego innych osób takich jak spadkobiercy. Czasami – w przypadku kobiet spadkobierców, które wyszły za mąż i zmieniły nazwisko – koniecznym dokumentem do załączenia będzie też skrócony akt małżeństwa.

Rola sądu w procesie dziedziczenia ustawowego

Rola sądu w postępowaniu o stwierdzeniu nabycia spadku jest dość duża. Zgodnie bowiem z art. 670 kodeksu cywilnego sąd z urzędu musi zbadać kto jest spadkobiercą, zarówno ustawowym jak i testamentowy. Dlatego sąd bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje.
Poza tym sąd musi też ustalić, czy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w spadku objęte zarządem sukcesyjnym.

Dziedziczenie ustawowe a testamentowe

Różnice pomiędzy dziedziczeniem ustawowym a testamentowym sprowadzają się do tego co jest podstawą dziedziczenia: czy ustawa kodeks cywilny i wszystkie wyżej omówione reguły czy też pozostawiony przez spadkodawcę testament. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament to możemy mieć do czynienia z dziedziczeniem testamentowym. Napisałam możemy ponieważ samo napisanie testamentu sporządzenie go na przykład w formie notarialnej nie jest wystarczające do dziedziczenia testamentowego. Jest tak dlatego, że testament musi być ważny i skuteczny ab odnieść określone skutki. Niestety w praktyce często zdarza się, zwłaszcza wtedy gdy zmarły sam sporządza testament, że wyrazi swoją ostatnią wolę ale w sposób nieprawidłowy. Wówczas pomimo tego, że coś na kształt testamentu istnieje dochodzi do dziedziczenia ustawowego.

Różnice między dziedziczeniem ustawowym a testamentowym

Pierwsza różnica to ta, że w przypadku dziedziczenia ustawowego dziedziczą wymienione wyżej osoby i to w kolejności wyżej wskazanej. Przy dziedziczeniu testamentowym spadkobiercami mogą być też inne osoby. Drugą istotną różnicą jest to, że przy dziedziczeniu testamentowym to zmarły decyduje kto i co otrzyma, a przy dziedziczeniu ustawowym decyduje za niego ustawodawca. Dlatego warto jest wziąć sprawę w swoje ręce i sporządzić testament.

Kiedy mają zastosowanie przepisy o dziedziczeniu ustawowym?

Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wtedy gdy:
• brak jest testamentu
• testament nie został odnaleziony
• testament jest nieważny
• w testamencie została powołana osoba która nie może być spadkobiercą i w tym podobnych przypadkach

Przykłady sytuacji, w których obowiązuje dziedziczenie ustawowe

Wyobraźmy sobie sytuację, w której co prawda spadkodawca pozostawia testament ale w chwili jego sporządzenia był osobą bardzo chorą, która miała zaburzenia świadomości, problem z rozpoznaniem osób, zaburzenia pamięci, omamy i tym podobna oznaki braku możliwości rozpoznania znaczenia swoich czynów. Spadkodawca sporządził testament w jednej z przepisanych form jednakże osoba zainteresowana podniosła i udowodniła, że testament jest nieważny w takiej sytuacji dojdzie do dziedziczenia ustawowego.

Druga sytuacja to taka, w której spadkodawca co prawda zostawił testament ale następnie go zniszczył celowo i świadomie wówczas też dojdzie do dziedziczenia ustawowego.

Problemy i wyzwania związane z dziedziczeniem ustawowym

Problemem w przypadku dziedziczenia ustawowego, a w zasadzie problemem z szybkością procedury jest to, że stwierdzenie nabycia spadku odbywa się w Sądzie Rejonowym w wydziale cywilnym, w którym to wydziale jest najwięcej rozpoznawanych spraw. Z tego powodu sprawy w sądzie trwają bardzo długo ale czasami jest to jedyne możliwe rozwiązanie. Dużo Polaków mieszka bowiem za granicą, w związku z czym ma problemy bądź też nie chce stawić się do notariusza. Żeby zaś notariusz sporządził poświadczenie dziedziczenia muszą do niego stawić się wszyscy spadkobiercy a to jednokrotnie nie jest to możliwe.

Konflikty między spadkobiercami ustawowymi

Jak państwo mogą wywnioskować z tego co napisałam powyżej konflikty pomiędzy spadkobiercami nie ułatwiają stwierdzenia nabycia spadku jeżeli brak jest woli czy chęci współpracy w tym zakresie odpada możliwość szybkiego poświadczenia dziedziczenia u notariusza konieczne staje się złożenie wniosku do sądu o stwierdzenie spadku i oczekiwanie zwykle kilka miesięcy na wyznaczenie rozprawy.
Dodatkowo czasem skonfliktowani spadkobiercy domagają się stwierdzenia niegodności dziedziczenia na przykład jednego z nich, co też znacznie komplikuje sam przebieg postępowania spadkowego.

Jak uniknąć problemów związanych z dziedziczeniem ustawowym?

Jest na to jednak genialna rada – otóż spadkodawca powinien zostawić testament, w którym ureguluje kwestie związane z dziedziczeniem. Poza tym opisaną wyżej kolejność dziedziczenia można też zmienić poprzez sporządzenie testamentu.

Z kolei jeżeli spadek jest zadłużony i spadkobierca ustawowy nie chce się następnie borykać się z wierzycielami spadkodawcy, czasami sposobem na uniknięcie tego problemu jest po prostu odrzucenie spadku. Dodam w tym miejscu, że w imieniu dzieci spadek odrzucają jego rodzice i tutaj też zaszła jedna ważna zmiana w 2023 roku upraszczająca zasady odrzucania spadku przez rodziców.