Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika

Ustawodawca wprowadził do kodeksu cywilnego szereg instytucji, która pozwalają na prowadzenie egzekucji z majątku stanowiącego uprzednio własność dłużnika, który został przez niego sprzedany lub darowany w wyniku czego stal się ów dłużnik niewypłacalny bądź niewypłacalny w większym stopniu niż przed datą dokonania transakcji.
Istotą tych wszystkich instytucji jest ochrona wierzycieli w sytuacji gdy dłużnik wyprowadza ze swego majątku istotne składniki.
Poniżej zostaną omówione fragmentarycznie najpopularniejsze z nich:

Skarga pauliańska

Skarga pauliańska uregulowana została w art. 527–534 kodeksu cywilnego i stanowi ona najbardziej znany środek służący ochronie wierzyciela przed następstwami złej sytuacji majątkowej dłużnika. Przesłankami skutecznej skargi pauliańskiej są:
– dokonanie przez dłużnika z osobą trzecią czynności prawnej, na skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową oraz doszło do pokrzywdzenia wierzycieli,
– działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
– wiedza lub możliwość (przy zachowaniu należytej staranności) dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią.
Przedmiotem skargi pauliańskiej mogą być wyłącznie czynności prawne – niezależnie od tego, czy będą to czynności prawne jednostronne czy dwustronne, odpłatne czy nieodpłatne. Najczęściej w praktyce zaskarżalne są darowizna i sprzedaż składników majątkowych, zawarcie umowy najmu, obciążenie składników majątkowych hipoteką czy zastawem czy np. umowa o podział majątku objętego wspólnością majątkową. Zgodnie ze stanowiskiem judykatury przedmiotem skargi pauliańskiej mogą też – co do zasady – być niektóre czynności procesowe wywołujące skutki materialnoprawne, jak uznanie pozwu (tak Sąd Najwyższy wyroku z 14 listopada 2008 r., V CSK 163/2008) lub ugoda (por. wyrok z dnia 15 października 1999 r., III CKN 388/98).
W procesie ze skargi paulińskiej pozwanym może być osoba trzecia, która uzyskała przysporzenie wskutek dokonanej z dłużnikiem transakcji, a w niektórych przypadkach także następca prawny osoby trzeciej, która uzyskała korzyść kosztem majątku dłużnika.
Wyrok uwzględniający skargę paulińską powoduje, iż wierzyciel legitymujący uzyskuje uprawnienie do prowadzenia egzekucji z danego składnika majątkowego tak jakby nie został on darowany, sprzedany itd.

Względna bezskuteczność czynności prawnej

Inną instytucją umożliwiającą wierzycielowi zaspokojenie jego roszczenia jest tzw. ius ad rem, uregulowana w art. 59 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.
W celu skutecznej ochrony swych praw w oparciu o przepis art. 59 kodeksu koniecznym jest wykazanie następujących przesłanek:
– istnienia roszczenia osoby trzeciej (powoda),
– zawarcia przez zobowiązanego umowy z inną osobą, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej,
– wiedzy stron umowy o roszczeniu osoby trzeciej lub nieodpłatnego charakteru tej umowy.
Podobnie jak w przypadku skargi paulińskiej, także i w tym przypadku w stosunku do osoby wskazanej w wyroku, umowa nie wywołuje wynikających z niej skutków prawnych. Jest bezskuteczna czyli traktuje się jak tak jak gdyby nie była zawarta. Aczkolwiek inaczej niż przy akcji pauliańskiej, czynnością krzywdzącą wierzyciela musi być umowa, co oczywiście wyłącza stosowanie przepisu w odniesieniu do czynności jednostronnych i do uchwał. W tym przypadku nie ma również możliwości ochrony roszczeń przyszłych. Ponadto braku wiedzy o roszczeniu osoby trzeciej nie można zastąpić stwierdzeniem możliwości lub powinności posiadania takiej wiedzy, ani ustaleniem, że strony zawierające umowę mogły taką wiedzę z łatwością powziąć, gdyby tylko postępowały z należytą starannością.
W przypadku powództwa opartego na omawianej instytucji obowiązuje termin jednego roku od zawarcia umowy na wytoczenie powództwa, natomiast w przepisach o skardze pauliańskiej przewidziany jest termin pięciu lat od daty czynności.

Uznanie za bezskuteczną umowy o dożywocie

Czymś na kształt skargi paulińskiej jest instytucja służąca ochronie wierzyciela alimentacyjnego w razie zawarcia przez dłużnika umowy dożywocia. Ustawodawca zlokalizował ją w art. 916 kodeksu cywilnego stanowiąc, iż osoba, względem której ciąży na dożywotniku ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli wskutek tej umowy dożywotnik stał się niewypłacalny. Uprawnienie to przysługuje bez względu na to, czy dożywotnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, oraz bez względu na czas zawarcia umowy.
Aby pozew oparty na powyższej podstawie okazał się skuteczny wystarczy wykazać jedynie, że dożywotnik jest zobowiązany z mocy ustawy do alimentowania powoda, i że na skutek zawarcia umowy dożywocia stał się niewypłacalny. Nie ma przy tym znaczenia świadomość dożywotnika, że działa z pokrzywdzeniem swojego wierzyciela.
Co więcej, umowy dożywocia za bezskuteczną można żądać niezależnie od tego czy obowiązek alimentacyjny powstał przed czy po jej zawarciu.
Podobnie jak w przypadku actio pauliana, tak i z tym żądaniem nie można wystąpić po upływie pięciu lat od daty zawarcia umowy dożywocia.

Uznanie odrzucenia spadku za bezskuteczne

W myśl art. 1024 § 1 kodeksu cywilnego jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
Ustawodawca dostrzegł tym samym, że skoro odrzucenie spadku powoduje, iż pewne aktywa nie wejdą do majątku osobistego dłużnika, to stanowi to de facto działanie dłużnika mające na celu pokrzywdzenie wierzyciela i dał temu drugiemu narzędzie to zwalczania tej niekorzystnej dla siebie sytuacji.
Jak wskazuje się przy tym w nauce prawa odrębności akcji pauliańskiej od instytucji z art. 1024 k.c. sprowadzają się do:
1) wyeliminowania zaskarżenia odrzucenia spadku przez wierzycieli przyszłych,
2) innego określenia terminu zaskarżenia. Termin 6-miesięczny na wytoczenie omawianego powództwa liczony jest od chwili uzyskania informacji o odrzuceniu spadku, termin 3-letni biegnie od chwili dokonania tej czynności (tak Pyziak-Szafnicka Małgorzata, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika).
Skutkiem uznania przez sąd, w stosownym procesie, za bezskuteczne oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku jest tzw. bezskuteczność względna. Orzeczenie sądu nie ma żadnego wpływu na porządek dziedziczenia po osobie zmarłej, odrzucający spadek spadkobierca w dalszym ciągu jest traktowany jako osoba, która nie dożyła chwili otwarcia spadku, a osoby powołane w miejsce odrzucającego są rzeczywistymi spadkobiercami. Orzeczenie o uznaniu bezskuteczności oświadczenia wywołuje skutki prawne jedynie w stosunku do wierzyciela, który odrzucenie spadku zaskarżył, podobnie jak ma to miejsce w sytuacji skargi paulińskiej.

Względna bezskuteczność czynności prawnych dłużnika (upadłego) zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzycieli

Z kolei ustawa Prawo upadłościowe zawiera szereg przepisów przewidujących bezskuteczność czynności prawnych dokonanych przez upadłego z pokrzywdzeniem wierzycieli w określonym czasie przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości takich jak: czynności nieodpłatne bądź odpłatne ale rażąco nie ekwiwalentne, zabezpieczenie i zapłatę długu, przelew wierzytelności przyszłej, obciążenie majątku itp. (art. 127 i nast. ustawy).
Bezskuteczność takiej czynności prawnej w stosunku do masy upadłości może wynikać z mocy samego prawa albo z mocy orzeczenia Sędziego – Komisarza.
W pewnych sytuacjach bezskuteczność wynikać będzie jednakże z mocy orzeczenia Sądu. Wskazać bowiem należy, że art. 131 ustawy Prawo upadłościowe i przepisy Kodeksu cywilnego regulujące skargę pauliańską dają możliwość zaskarżenia przez syndyka, zarządcę lub nadzorcę sądowego czynności prawnej upadłego z pokrzywdzeniem wierzycieli, które nie są z mocy prawa lub orzeczenia sędziego – komisarza bezskuteczne. Na tej podstawie orzecznictwo dopuszcza powództwo syndyka przeciwko osobie, które nabyła rzecz od osoby trzeciej poprzednio dokonującej transakcji z upadłym jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne (tak np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 października 2017 r., sygn.akt IV CSK 184/07).

Instytucje prawno-karne

Na zakończenie jedynie zasygnalizować wypada, że wyżej wymienione instytucje uzupełniają dodatkowo przepisy karne, w określone w szczególności w art. 300-302 kodeksu karnego penalizujące takie zachowania dłużnika jak udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzyciela, tworzenie nowej jednostki gospodarczej i przenoszenie na nią majątku oraz zaspokajanie wybranych wierzycieli.