Skutki zbycia rzeczy zajętej przez komornika. Prowadzenie egzekucji przeciwko innej sobie niż dłużnik.

Generalną zasadą jest to, że egzekucja może toczyć się przeciwko osobie wprost wymienionej w tytule wykonawczym Skierowanie egzekucji przeciwko osobie, która według klauzuli wykonalności nie jest dłużnikiem i która sprzeciwiła się prowadzeniu egzekucji stanowi podstawę umorzenia egzekucji na wniosek tej osoby.
Ustawodawca przewidział jednakże szereg przypadków, w których komornik może prowadzić postępowanie egzekucyjne wobec innej osoby niż ta, która została wyraźnie wskazana w orzeczeniu sądu opatrzonym następnie klauzulą wykonalności. Takie sytuacje będą mieć miejsce, jeżeli po dokonaniu przez komornika zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym dochodzi do rozporządzenia przedmiotem, do którego wcześniej została już skierowana egzekucja. Trzeba bowiem jasno podkreślić, iż zajęcie rzeczy czy prawa w trakcie postępowania egzekucyjnego nie pozbawia dłużnika prawa dysponowania zajętą rzeczą, w tym także nie pozbawia go prawa do jej zbycia czy obciążenia. Aczkolwiek jeżeli do takiego rozporządzenia dojdzie, czynność dokonana przez dłużnika ma moc wiążącą dla dłużnika i nabywcy ale nie mogąc uszczuplać praw wierzyciela – nie ma ona wpływu na bieg toczącego się już postępowania egzekucyjnego.
W odniesieniu do ruchomości, a więc różnorakich urządzeń, samochodów, sprzętu RTV, AGD i tym podobnych składników majątkowych – art. 848 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, iż zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością dokonane po zajęciu nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania, a postępowanie egzekucyjne z zajętej ruchomości może być prowadzone również przeciwko nabywcy. Przepis ten nie narusza przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze. Rozporządzenie, o jakim mowa w tym przepisie, może nastąpić w drodze zawarcia umowy sprzedaży, darowizny czy np. zamiany. Może polegać również na obciążeniu rzeczy, do której skierowano egzekucję np. zastawem. Zajęcia ruchomości komornik dokonuje poprzez wpisanie jej do protokołu zajęcia. Jest to czynność, o której inne osoby mogą rzeczywiście nie wiedzieć stąd ustawodawca zdecydował się chronić w tej sytuacji nabywcę w dobrej wierze. Nabywcą takim jest osoba, która nie wiedziała o zajęciu ruchomości w toczącym się postępowaniu egzekucyjnym. Warto podkreślić, że jeżeli taka osoba nabędzie rzecz od dłużnika uzyska własność zajętej ruchomości z chwilą objęcia jej w posiadanie. Nie powoduje to jednakże automatycznego ustania skutków dokonanego w egzekucji zajęcia, daje jednakże nabywcy możliwość ochrony swoich praw poprzez wytoczenie powództwa o zwolnienie nabytej rzeczy od egzekucji.
Na marginesie należy również pamiętać, że dokonane w ramach toczącej się egzekucji zajęcie ma ten skutek, że w stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia wynagrodzeniem za pracę przekraczające część wolną od zajęcia, dokonane po jego zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po zajęciu. Oznacza to, że pracodawca nie powinien uwzględnić dyspozycji pracownika, w której wyraża on zgodę na dokonywanie potrąceń innych niż wymienione ściśle w kodeksie pracy.
Powyższa reguła znajduje odpowiednie zastosowanie do egzekucji innych wierzytelności wypłacanych periodycznie, a więc również takich, które powstają z tytułu pracy świadczonej przez dłużnika osobiście, na podstawie innych stosunków prawnych niż stosunek pracy czy prace zlecone przez pracodawcę. Podobne skutki nastąpią w przypadku rozporządzenia udziałem w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zajętym w toku egzekucji (patrz art. 902 w zw. z art. 885 kodeksu postępowania cywilnego).
W odniesieniu do nieruchomości ustawodawca w treści art. 930 kodeksu postępowania cywilnego postanowił, że rozporządzenie nią po jej zajęciu nie ma wpływu na dalsze postępowanie. Nabywca może uczestniczyć w postępowaniu w charakterze dłużnika. W każdym razie czynności egzekucyjne są ważne tak w stosunku do dłużnika, jak i w stosunku do nabywcy. Natomiast rozporządzenia przedmiotami podlegającymi zajęciu razem z nieruchomością po ich zajęciu (chodzi tu o części składowe nieruchomości czy też przynależności) oraz jej obciążenie np. hipoteką, w tym rozporządzenie opróżnionym miejscem hipotecznym są nieważne. Inaczej niż w przypadku ruchomości uregulowana została chwila zajęcia nieruchomości, mianowicie – w stosunku do dłużnika nieruchomość jest zajęta z chwilą doręczenia mu wezwania. W stosunku do dłużnika, któremu nie doręczono wezwania, jako też w stosunku do osób trzecich, nieruchomość jest zajęta z chwilą dokonania wpisu w księdze wieczystej lub złożenia wniosku komornika do zbioru dokumentów. Wyjaśnić szczegółowo trzeba, iż w przypadku zbycia nieruchomości już po zajęciu czynność ta jest ważna, a na potrzeby egzekucji przyjmuje się jedynie fikcję prawną, polegającą na uznawaniu dłużnika w dalszym ciągu za właściciela nieruchomości. Niezależnie zatem od tego, że osoba trzecia np. w drodze umowy kupna – sprzedaży nabyła nieruchomość już zajętą – egzekucję nadal prowadzi się tak jakby w ogóle nie doszło do zbycia nieruchomości. Nie ma obowiązku wzywania do tego postępowania nabywcy nieruchomości. Może on jednak podjąć obronę, jeżeli kwestionuje skuteczność zajęcia względem niego, jak też wziąć udział w postępowaniu. Czynności egzekucyjne są ważne w stosunku do zbywcy i nabywcy. Środkiem obrony nabywcy, który wiedzę o zajęciu powziął dopiero po nabyciu nieruchomości i dla którego przedmiotem nabycia była tym samym nieruchomość niezajęta jest powództwo przeciwegzekucyjne uregulowane w 841 kodeksie postępowania cywilnego (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2013 r., sygn.akt V CSK 359/12).
Podobnie nie ma wpływu na toczącą się egzekucję rozporządzenie przez dłużnika ułamkową części nieruchomości oraz użytkowaniem wieczystym (patrz art. 1004 kodeksu postępowania cywilnego), jeżeli nastąpiło po ich zajęciu.
Wypada jednakże pamiętać jeszcze o jednej ostatniej kwestii tj. o fakcie, że nie każda zmiana stanu własności będzie traktowana jako rozporządzenie w rozumieniu przywołanych wyżej przepisów. I tak np. zmiana właściciela po zajęciu, która nastąpi na mocy orzeczenia sądu
o zniesieniu współwłasności, dziale spadku lub podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami i to nawet wówczas gdy sąd wydał orzeczenie uwzględniające zgodny wniosek uczestników, nie wywołuje omawianych skutków (tak. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1977 r., I CR 409/77 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r., III CZP 65/80). Z tym tylko zastrzeżeniem, iż reguła ta nie dotyczy wszystkich orzeczeń sądu, nie będzie bowiem miało wpływu na toczącą się egzekucję nabycie zajętej nieruchomości przez osobę trzecią z mocy prawa przez zasiedzenie lub poprzez uwzględnienie przez sąd – w wyroku wydanym po zajęciu – roszczenia osoby trzeciej o wykup nieruchomości (art. 231 § 1 kodeksu cywilnego).
Niezależnie od wyżej opisanych skutków w sferze prawa cywilnego nie można wykluczyć także odpowiedzialności karnej dłużnika w sytuacji gdy zbycie rzeczy zajętej wyczerpywać będzie znamiona przestępstwa określonego w art. 300 § 2 kodeksu karnego. Zgodnie bowiem z przywołanym przepisem kto w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Nawet pomimo możliwości kontynuowania postępowania egzekucyjnego przeciwko nabywcy rzeczy jeżeli zaistnieje skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela, odpowiedzialność ta nie jest automatycznie wykluczona (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2005 r., sygn.akt I KZP 31/04).