Wiele osób prowadzi dziś w Polsce jednoosobowe działalności gospodarcze. Firmy zakładane są zarówno przed ślubem, jak i po ślubie. Zauważyłam, że dla wielu osób problematyczne staje się ustalenie czy majątek firmy wchodzi w skład majątku małżeńskiego czy też nie. Dlatego też zdecydowałam się Państwu ten wątek przybliżyć.
Firma a moment jej założenia
Istotne z perspektywy tego czy majątek firmy stanowi majątek wspólny czy osobisty jest to czy firma została założona przed zawarciem małżeństwa czy po jego zawarciu, a także czy małżonkowie zawarli intercyzę czy też nie. Zacznijmy jednak od chwili założenia firmy.
Firma założona przed małżeństwem
Co do zasady, majątek firmowy, sfinansowany z majątku osobistego przedsiębiorcy nie wchodzi w skład majątku wspólnego przedsiębiorcy i jego małżonka. To co zostało zakupione przed ślubem stanowi właśnie majątek osobisty. Załóżmy zatem, że żona prowadzi zakład krawiecki, wszystkie maszyny do szycia zakupiła przed ślubem, nie zwiększała majątku firmy w trakcie trwania małżeństwa, a zatem przy rozwodzie z mężem nie będzie dzielony majątek jej firmy ponieważ w całości należy od do niej. Problem pojawi się jeżeli składniki majątku będę dokupione już w trakcie trwania małżeństwa bo wówczas częściowo będzie to majątek wspólny (zakładając brak intercyzy), a to oznacza konieczność jego podziału.
Na marginesie wskazuję, że zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków wchodzą do majątku wspólnego małżonków.
Firma założona w trakcie trwania małżeństwa
W sytuacji gdy JDG zakładamy już po ślubie i nie zawarliśmy intercyzy, majątek firmy to majątek obydwu małżonków. Nie chodzi przy tym tylko o wspomniane wyżej np. maszyny w zakładzie krawieckim ale też środki pieniężne zgromadzone na rachunku firmowym wspomnianej żony, odzież przez nią uszytą i nie sprzedaną, zakupione licencje czy prawa. Co jednak bardzo często równie ważne, wszystkie zyski wypracowane przez firmę żony czy męża wchodzą w skład wspólnego majątku obu małżonków i trzeba je po rozwodzie podzielić.
Ustrój majątkowy małżonków a podział firmy
Bardzo ważny w kontekście tego czy majątek firmy jest majątkiem wspólnym jest fakt czy małżonkowie zawarli majątkową umowę małżeńską, potocznie intercyzę, czy też nie. Istotny pozostaje także rodzaj ustroju, który w tej umowie wybrali. Szczegóły wskażę poniżej.
Wspólność ustawowa – domyślny ustrój
Zgodnie z art. 31 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Tak więc w przypadku niezawarcia intercyzy, z mocy prawa, powstaje pomiędzy małżonkami wspólność ustawowa. Jest to preferowany przez ustawodawcę ustrój majątkowy.
Rozdzielność majątkowa (intercyza)
Jeżeli małżonkowie chcą zmienić wyżej wskazany ustrój majątkowy muszą przedsięwziąć określone działania tj. zawrzeć intercyzę. Jak bowiem stanowi art. 47 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową. Umowę tę można zawrzeć zarówno przed ślubem, jak i po ślubie. Najpopularniejsza jest właśnie rozdzielność majątkowa.
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków
Jest to najnowszy ustrój majątkowy, który łączy zalety ustroju pełnej rozdzielności oraz ustroju wspólności majątkowej. W ustroju tym każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później, oraz samodzielnie zarządza swoim majątkiem. Swoistość ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków przejawia się dopiero z chwilą ustania rozdzielności majątkowej. Aktualizuje się bowiem wówczas możliwość wyrównania dorobków. Zgodnie z przepisami, po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. W przypadku prowadzonej działalności przez jednego z małżonków drugi będzie mógł pośrednio domagać się przeniesienia części majątku firmowego na niego.
Forma prawna firmy a podział majątku
W przypadku osób będących w związkach małżeńskich mogą one prowadzić działalność nie tylko w formie JDG ale także w formie spółek osobowych lub kapitałowych więc warto wiedzieć na ten temat trochę więcej.
Jednoosobowa działalność gospodarcza
W przypadku jednoosobowej działalności w skład majątku wspólnego, o ile prowadzone przedsiębiorstwo jest oczywiście wspólnością objęte będzie wchodzić cały majątek firmowy. W takim przypadku nie dzielimy firmy na dwie części, nie dzielimy majątku firmy w taki sposób, że nie będzie można prowadzić działalności dalej, jest to po prostu kwestia spłaty drugiego z małżonków. Formę spłaty pieniężnej może też przybrać rozliczenie nakładów z majątku małżonka na firmę drugiego z nich.
Spółka cywilna
Prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom – a tak jest w przypadku spółki cywilnej – stanowią majątek osobisty jednego z małżonków. Z tego też względu jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 listopada 2018 r., I CSK 639/17 w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd nie orzeka o podziale majątku spółki cywilnej, której małżonkowie byli wspólnikami.
Spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa)
W przypadku spółek osobowych wspólnicy wnoszą do nich swoje wkłady. Zaś środki na te wkłady mogą pochodzić tak z majątku osobistego, jak i majątku wspólnego. W tym drugim przypadku wartość wkładu będzie podlegała podziałowi. Warto jednak podkreślić, iż w takiej sytuacji małżonek wspólnika nie będzie miał prawa do majątku spółki ale przy podziale majątku dorobkowego będzie mógł się domagać spłaty.
Spółka z o.o. i spółka akcyjna
W przypadku spółek kapitałowych majątek spółki jest całkowicie odrębny od majątku wspólnika. O przynależności udziału w spółce z o.o. do majątków małżonków decydują przede wszystkim przepisy kodeksu spółek handlowych. W razie braku takiej regulacji – właściwe przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, odnoszące się do stosunków majątkowych małżonków pozostających w ustroju ustawowym. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 września 2023 r., I CSK 4537/22, stwierdził, że jeżeli wkład wniesiony do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka, również udział w spółce objęty przez wspólnika wchodzi w skład tego majątku. Podziałowi może podlegać posiadanie statusu wspólnika w spółce kapitałowej tj. jest możliwe uczynienie byłego małżonka nowym wspólnikiem. Art. 183 ze zn. 1 KSH stanowi jednak, że umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską.
Wycena i sposoby podziału firmy przez sąd
Skoro mają już Państwo wiedzę co może podlegać podziałowi przybliżę temat samej wyceny wartości przedsiębiorstwa i sposobów w jaki może dojść do podziału firmy należącej do majątku wspólnego małżonków.
Metody wyceny przedsiębiorstwa
Metoda wyceny zależna jest tak naprawdę od rodzaju przedsiębiorstwa, od tego z czego ono się składa. Generalnie istnieje kilka metod wyceny:
- metoda dochodowa uwzgledniająca wartości jakie może przynieść firma w przyszłości,
- metoda porównawcza, która sprowadza się do porównania, jak sama nazwa wskazuje, wartości firmy do innych podobnych,
- metoda majątkowa zasadzająca się na wartości poszczególnych rzeczy i praw wchodzących w skład firmy.
Wyboru metody, co do zasady dokonuje biegły.
Przyznanie firmy jednemu małżonkowi ze spłatą
Bardzo często spotykanym w praktyce sposobem podziału jest przyznanie na własność jednego małżonka przedsiębiorstwa, rozumianego jako ogół praw i rzeczy je tworzących, z obowiązkiem spłaty drugiego z nich. Tak będzie przy JDG bo trudno oczekiwać aby sąd dzieląc majątek po rozwodzie podzielił samą firmę i uniemożliwił któremukolwiek z małżonków czerpanie z niej dochodów w przyszłości.
Sprzedaż firmy i podział środków
Może się tak zdarzyć, że oboje małżonkowie nie będę zainteresowani dalszym prowadzeniem działalności. Wtedy najlepszym sposobem podziału firmy będzie po prostu sprzedaż jej w całości lub poszczególnych składników wchodzących w jej skład i podzielenie środków pieniężnych pomiędzy siebie. To rozwiązanie wymaga jednak zgodnego współdziałania ex małżonków.
Podział fizyczny lub wydzielenie
W mniejszej ilości przypadków, ale też jest możliwe dokonanie podziału firmy na dwie. Przykładowo wówczas gdy małżonkowie prowadzą dwa sklepy jest możliwe organizacyjne prowadzenie każdego z nich odrębnie więc nic nie stoi na przeszkodzie podziałowi fizycznemu. Podobnie możliwe będzie np. wydzielenie z danego przedsiębiorstwa zorganizowanej części przedsiębiorstwa i jego przyznanie jednemu z małżonków.
Wkład współmałżonka w prowadzenie firmy
Teraz przyjrzyjmy się sytuacji, w której przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku osobistego jednego z małżonków, a drugi czynił nakłady finansowe z majątku osobistego bądź te nakłady pochodziły z majątku wspólnego małżonków.
Pomoc bez wynagrodzenia – jak rozlicza ją sąd
Taka pomoc może być potraktowana pośrednio jako nakład małżonka na majątek wspólny drugiego z nich. W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że wzrost wartości majątku odrębnego dzięki usługom świadczonym osobiście przez małżonka stanowi nakład podlegający rozliczeniu na podstawie art. 45 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10.07.1976 r., sygn. akt III CRN 126/76). Dzięki pracy małżonka w firmie drugiego następuje wzrost wartości firmy.
Nakłady z majątku wspólnego na osobisty
Taki nakład może podlegać rozliczeniu w postępowaniu działowym. Jak bowiem stanowi art. 45 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód.
Możliwość ustalenia nierównych udziałów
Zasadą jest, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Prawo przewiduje jednak pewne wyjątki, Otóż, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Jak zaś stanowi art. 43 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Jeżeli zatem jeden z małżonków prowadził przedsiębiorstwo sam, a drugi jedynie majątek trwonił sąd może wziąć to pod uwagę i przyjąć inne proporcje udziałów małżonków w majątku firmowym.
Roszczenia współmałżonka – udział w firmie czy rekompensata
Wszystko zależy od okoliczności konkretnej sprawy ale współmałżonek w określonych przypadkach może żądać przyznania mu rzeczowo składników majątku, a w innych przypadkach ma prawo tylko do spłaty pieniężnej.
Kiedy możliwy jest udział w firmie
Najczęściej będzie tak w przypadku spółek z o.o. czy akcyjnych gdzie małżonkowie mogą „podzielić” pomiędzy siebie udziały lub pakiet akcji. Taka opcja będzie też dopuszczalna w takich firmach gdzie jest możliwe wydzielenie ZCP bądź jest ona na tyle duża i tak zorganizowana, że bez szkody, powstaną z niej dwie mniejsze firmy.
Kiedy przysługuje tylko rekompensata finansowa
O spłacie dla małżonka najczęściej będziemy mówić najczęściej gdy mamy do czynienia z jednoosobową działalnością gospodarczą czy spółką cywilną. Podobnie będzie w przypadku gdy rozliczany będzie tylko nakład na majątek firmy będący majątkiem osobistym.
